Loron 1 fulan Maio, nu’udar loron
internasional ba traballadores hotu iha mundu tomak. Dalabarak ita temi ho lian
oioin: servisu nain sira nia loron, dias
dos trabalhadores, hari buruh internasional ou ita hatene ho tema May
Day (internasional workers day). Tinan-tinan
ema hotu sempre fo onra ba loron ne’e tan husi luta ka esforsu an tomak iha
servisu saida deit mak fo resposta ba necesidade ema ida-idak nian. Tamba ne’e loron
1 Maio ita konsidera loron ferias, atu ita hanoin hikas servisu ou kolen husi
trabalhador sira: kona ba sira nia direitu husi salariu no selebra sira nia
susesu, haksolok no rezultadu ne’ebe sira hetan (ekonomia no material).
Selebrasaun ida ne’e sai hanesan momentu espesial ba traballadores sira atu expresa sira nia aspirasaun ba
governu no selebrasaun ida ne’e mos ita marka ho sira nia luta hodi ezije atu garante
moris diak ba ema hotu. Ohin loron aspiraun husi traballadores sira komesa
koordenadu ho diak, tamba la’o hamutuk ho situasaun demokrasia ne’ebe diak no
loke ou fo liberdade ba ema seluk nia
direitu.
Sistemas Salariu no Determinasaun ba Salariu Minimu
Iha loron Sexta, 29 Março 2019, husi STL media dada lia ho trabalhador balu
kona-ba salariu minimu ne’ebe sira hetan husi governu ka servisu ne’ebe sira haknar an ba no husi media ne
rasik mos fo sai kona-ba trabalhadores Timor oan sira konsidera salariu minimu
ne’ebe governu aplika la relevante ho vida ekonomia nasaun nian. Tamba ho
salariu minimu U$ 115, la sufisiente atu responde necesidade bazika iha
familia. (Reportajen: Sonia Ferreria). Se wainhira governu aplika no determina
salariu minimu hanesan ne’e, oinsa ho trabalhadores sira nia ekonomia iha
familia, atende oan sira nia eskola, no responde problemas bazicas iha familia?
Aplikasaun no determinasaun hanesan ne’e fo benefisiu ba trabalhadores sira ka
lae? Governu tenke tau atensaun ba nesesidade povu nian wainhira foti desijaun
ou aplika lei ruma ne’ebe relasiona ho povu (trabalhador) sira nia moris. Governu
tenke tetu didiak, atu nune’e la bele hamosu problama entre governu ho
sosiedade. Laos deit problema salariu ne’ebe la sufisiente, maibe iha mos
problema seluk ne’ebe ita hotu akompanha iha media katak iha dia 2 Abril 2019, negosiante ambulante
sira marsa husi Largo Lecidere mai to’o iha Perlamentu Nasional atu koalia no
aprezenta kona-ba sira nia petisaun tanba sira la konkorda ho planu governu
nian atu halo invikasaun ba Negosiante sira. Problama refere iha relasaun ho
povu ninia nesesidade moris lor-loron nian. Iha parte ida sai hanesan problema
privadu maibe governu mos tenke loke matan no foti desijaun hodi buka solusaun atu
bele hadia ekonomia povu nian, liu husi hari’i kampu de trabalho sira.
Tanba sa sociedade balun la konkordada ho
aplikasaun salariu minimu husi governu? Sociedade (trabalhador) presija governu
nia tulun liu husi lei ne’ebe justu. Governu hanesan reprejentante atu garantia
no determina moris ne’ebe diak ba povu. Trabalhador la sai atan ba ema ida
tanba sira iha direitu no dignidade hanesan humanu. Sira laos atan, tanba sira
mos didika no kontribui sira nia an ba dezenvolvimentu nasaun nian. Iha parte
seluk, sira servisu ba sira nia moris (ekonomia uma laran), liu-liu futuru
(edukasaun) oan nian. Sira sai liurai no atan ba sira nia an rasik, laos ba ema
seluk.
Instituisaun no asaun politika
tenke garantia no responsabiliza justisa ne’ebe justu ba ema hotu. Politician sira tenke hametin objektivu
no vijaun iha serviru publiku katak atu kria good life/common good life ba sociedade (liu-liu ba trabalhista
sira). Ema hotu iha direitu atu moris livre no moris diak. Nu’udar Humanu
ida-idak iha direitu hahu moris mai. Direitu hanesan pré-polítiku ida, atu
dehan deit katak humanu ne’e hanesan privadu ida ne’ebe outonomia,
indenpendente, no livre atu determina nia an rasik (Budi
Hardiman, Hak-Hak Asasi Manusia, 2011, 26).
Koalia konaba aplikasaun salariu minimu husi governu
ne’ebe mak la sufisiente ba Trabalhador sira, la-ses mos husi transparansia no
akuntabilidade/responsabilidade governu nian. Atu hametin liu-tan instituisaun
no asaun iha servisu publiku ita presija hametin mos ita nia koinesimentu,
katak teoria no esperensia atu kria asaun ne’ebe justu. Asaun politika iha
servisu publiku, buat rua mak sai esensial liu. Buat rua ne’ebe esensial liu
ne’e mak: profesionalismu no honestu. Profesionalismu katak atu kria responsabilidade
ba servisu ne’ebe iha kualidade no honestu katak atu kria paz iha servisu hodi
hadok an husi diskriminasaun, atu nune’e bele garantia justisa ne’ebe justu ba
ema seluk. Nasaun Republika Demokratika Timor Leste(RDTL), presija ita hotu nia
profesionalismu no honestidade. RDTL mos presija lideransa politiku ne’ebe iha
responsabilidade. Sai pergunta mai ita
mak ne’e: nasaun demokratika ne’e to’o ona/hetan ona good life ou garantia ona common
good life ba ema hotu ga lae?
Halo
Lei ne’ebe Justu ba Ema Hotu
Nasaun RDTL hanesan nasaun
demokratiku ida ne’ebe hamrik mesak ona (laiha ema/nasaun seluk hanehan/ukun
ita). Maibe iha realidade, diresaun demokratika no modelu common good life ne’ebe mak sociedade demokratika sira atu to’o no
hetan iha soberania povu nian seidauk iha. Katak iha asaun konkretu sira fo
influensia iha diresaun ne’ebe atu determina “moris diak”. Objektivu husi moris
diak (garantia moris diak ba ema hotu) ne’e depende/determina husi
interese/importánsia politika balun mak hanesa partidu politika, aparatu ne’ebe
hari’i lei, no seluk tan (Budi Hardiman, Dalam Moncong Oligarki, 2013, 25).
Oinsa
ita atu hametin justisa ne’ebe justu (fair)
trabalhador? Wainhira koalia konaba asaun politika no justisa (fairness), la-ses mos husi estipulasaun
(provisões) sosial. Estipulasaun/determinasaun sosial ne’ebe
konfigura/forma moris hamutuk (bonum
communio) iha distribuisaun direitu no obrigasaun iha servisu hamutuk entre
governu ho sociedade. Atu garantia servisu hamutuk sosial, presija interese ba
justisa, katak atu kria moris diak, garantia lei ne’ebe justu, no halo
distribuisaun direitu no obrigatoriu ne’ebe equilíbrio
ba ema hotu, atu hodi hametin justisa iha servisu hamutuk. Atu garantia
distribuisaun direitu no obrigatoriu ne’ebe equilíbrio
presija mos kombinasaun no akordu ne’ebe justu (fair). Akordu ne’ebe justu determina no hametin servisu hamutuk ema
ida ho ema seluk (governu-sociedade). Akordu ne’ebe justu sai hanesan Chaveida ba justisa. Justisa hanesan fairness katak “justisa prosedural
ne’ebe mos”. Kria justisa prosedural ne’ebe mos atu garantia no hametin mos
instituisaun no asaun politika ne’ebe justu (Iqbal Hasanuddin, “Keadilan Sosial: Telaah atas Filsafat Politik John Rawls”, 2018,
194-198).
Haka’as an hadia Trabalhador no Negosiante
Nia Destinu
Servisu sai justu no harmonia, se wainhira iha
koperasaun diak entre governu ho instansia setor privadu no mos ho
sociedade. Servisu hamutuk sei la halo
ita sai atan ba ema seluk no labele husu ba nasaun katak saida mak nasaun atu
fo ba ita, maibe husu ba ita nia an katak saida mak ita atu fo ka kontribui ba
nasaun (John F. Kennedy). Nasaun mos keta husu saida mak povu atu halo ba
nasaun, maibe reprejentante (governu) tenke husu saida mak sira atu halo ba
povu. Relasiona ho probelama rua iha leten (salariu minumu ba
trabalhador-negosiante), saida mak ita atu halo? Primeiru, problema ne’e governu
tenke toma atensaun, tanba governu mak sai hanensan reprejentante no servidor
povu nian. Governu tenke tau no aplika lei ne’ebe justu tuir nesesidade
trabalhador no negosiante sira nia moris. Governu tenke hari’i asosiasaun no
tau matan ou hola parte iha trabalhador no negosiante sira nia moris:
asosiasaun ne’e tenke hetan suporta, hamoris no fasilita maximu husi governu
atu nune’e trabalhador no negosiante sira bele organija asosiasaun ne’e;
governu tenke garantia moris diak ba trabalhador no negosiante sira liu husi fo
modal no kredit;
governu mos tenke garantia seguransa no fo liberdade ba trabalhador no
negosiante sira halo politika katak sira mos iha direitu atu tuir eleisaun. Ho
ida ne’e, governu tenke tau matan ba aplikasaun lei konaba salariu minimu ne’e
rasik. Maibe, sociedade mos tenke iha inisiativu atu servisu hamutuk ho governu
ou setor privadu seluk.
Husi: Jose Raimundo Ximenes
Estudante Teolojia-Filojofia, Universidade Sanata Dharma, Jogjakarta
Jornal STL Eds. Tersa, 30 Abril 2019
No comments:
Post a Comment